«کتابخانه‌های بزرگ، که در شهرهای پرجمعیت و آباد ماورالنهر و خراسان و عراق بود، با سرعتی عجیب پایمال شد یا در خرابه‌ها مدفون گشت و همراه صاحبان و خوانندگان راه دیار نیستی گرفت.» بخشی از کتاب «عطاملک جوینی» از مجموعه کتاب (آفرینندگان فرهنگ و تمدن اسلام و بوم ایران) به قلم دکتر علی‌اکبر ولایتی که به معرفی وزیر و مورخ عصر ایلخانان می‌پردازد.
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
کتاب «عطاملک جوینی» تدوین دکتر علی‌اکبر ولایتی به بررسی زندگینامه جوینی، سیاستمدار و خالق کتاب «تاریخ جهانگشای جوینی» می‌پردازد.
ایرانیان با حربه قلم به نبرد شمشیر ایلخانان رفتند
کتاب از پنج فصل تشکیل شده است که عناوین فصل‌ها آن عبارتند از: «اوضاع سیاسی و اجتماعی ایران در عصر حیات جوینی»، «تاریخ نگاری در عصر ایلخانان»، «خاندان جوینی»، «زندگی نامه عطاملک جوینی»، «نگاهی به آثار عطاملک جوینی».
در مقدمه کتاب با اشاره به حضور پررنگ نخبگان ایرانی در دستگاه مغولان آمده است: «ایلخانان مغول، که با فرهنگ و تمدن دیوانسالاری ایرانی آشنایی نداشتند، برای رفع امورات کشوری به کمک بزرگان ایرانی نیاز داشتند. بار دیگر ایرانیان باید با حربه قلم به نبرد شمشیر می‌رفتند و درصدد بازآفرینی نقش‌های گذشته برمی‌آمدند. اگرچه فرمان‌روایی و فرمان‌دهی در دست مغولان قرار داشت، اما وزارت و دیوانسالاری در اختیار دیوانیان بود.»
در فصل نخست با عنوان «اوضاع سیاسی و اجتماعی ایران در عصر حیات جوینی» درباره روابط چنگیز با خوارزمشاهیان می‌خوانیم: «انقراض قراختائیان، مرزغربی حکومت چنگیز را جزء قلمرو محمدشاه ساخت. چنگیز، که در ابتدا نسبت به حکومت خوارزمشاهی نگاهی خصمانه نداشت، گروهی را در مقام سفارت نزد محمدشاه فرستاد؛ با این پیشنهاد که برقراری ارتباطات بازرگانی میان آنها منافع مشترک هر دو را تامین خواهد کرد.»
ویژگی‌های حکومت مغولان و ایلخانان به روایت علامه قزوینی
ولایتی در بخشی از کتاب با اشاره به نتایج حمله مغول می‌نویسد: «بدترین و خطرناک‌ترین نتیجه حمله مغول انحطاط فکری و عقلی بود؛ که نتیجه هر حمله ویران کننده و سختی است. در حمله مغول، شهرهای بزرگ، که مرکز اصلی علوم و علما بود، خالی از سکنه شدند و ویران شدند. هجوم و تصرف بلاد و کشتار مردم و غارت و ویرانی تا حدی بود که جز عده‌ای از متفکران و بزرگان زمان فرصت رهایی نداشتند. کتابخانه‌های بزرگ، که در شهرهای پرجمعیت و آباد ماورالنهر و خراسان و عراق بود، با سرعتی عجیب پایمال شد یا در خرابه‌ها مدفون گشت و همراه صاحبان و خوانندگان راه دیار نیستی گرفت.»
در فصل دوم «تاریخ‌نگاری در عصر ایلخانان» علامه محمد قزوینی، مصصح «تاریخ جهانگشای جوینی» درباره برخی ویژگی‌های حکومت مغولان و ایلخانان آورده است: «در میان آن کشمکش‌ها و تلاطم امواج یافتن یکی از ممالکی که از همه بیشتر در معرض تاخت و تاز و نهب این وحشیان واقع گردید، وطن بدبخت ما ایران بود ... و از اقل نتایج و اهون آثار استیلای مغول بر ایران آن بود که علم و ادب در آن سرزمین در عهد ایشان به منتها درجه انحطاط و تنزلی که ادبیات یک مملکت ممکن است بدان درجه رسد رسید و کسانی که اندکی به علوم و ادبیات اسلامیه آشنا باشند تفاوت درجه‌ای را که مابین کتب و تالیف قبل از استیلای مغول و کتب و آثار بعد از آن نمایان است البته ملاحظه کرده‌اند. مع هذا غریب این است که یک شعبه مخصوصی از ادبیات، یعنی فن تاریخ در عهد مغول، رواجی تمام گرفت و ترقی عظیم کرد و کتب نفیسه از بهترین کتب تاریخ که تا کنون به زبان پارسی نوشته شده است در آن تالیف شد.»
دوران مغول، دوران اوج تاریخ‌نگاری بود. مشخصه این دوران از سویی فزونی نوشته‌های تاریخی به فارسی و از سوی دیگر رواج مجدد تاریخ‌نگاری عمومی بود، تاریخ‌نگاران این دوران از دیوانیان بودند و به اسناد و مدارک بسیاری دسترسی داشتند. برخی از مهم‌ترین آثار تاریخی این دوران که مورخان مغولی و تیموری به آنها استناد یا از آنها تقلید می‌کردند عبارتند از: «تاریخ جهانگشا» تالیف عطاملک جوینی، «طبقات ناصری» اثر منهاج سراج جوزجانی، «جامع التواریخ» نوشته رشیدالدین فضل‌الله، تاریخ گزیده تالیف حمدالله مستوفی.
اوج تاریخ‌نگاری دوران مغول بود
فصل سوم «خاندان جوینی» نام دارد، درباره پیشینه و نقش این خاندان در عصر ایلخانان می‌خوانیم: «خاندان جوینی از خانواده‌های مشهور وزارت بودند که در قسمت بزرگی از دوره ایلخانان در حل و عقد امور کشور تاثیر داشتند. پدربهاءالدین جوینی، یعنی شمس‌الدین محمدبن محمد، صاحب دیوان استیفای سلطان محمدخوارزمشاه و پسرش جلال‌الدین منکبرنی بود.»
«زندگینامه عطاملک جوینی» عنوان فصل چهارم است که شرح زندگی وی نیز جدا از نقش فرهنگی این سیاستمدار نیست. نویسنده درباره این وزیر دوره عطاملک با اقدامات اصلاحی که در آن دوران انجام دادند و بخشی از آن در اثر ماندگار عطاملک، یعنی «تاریخ جهانگشای جوینی» درج شده است، سهم بزرگی در انتقال و حفظ فرهنگ ایرانی دارند و در آن دورانی که هر کس در پی حفظ جان خود بود و به گوشه‌ای پناه می‌برد؛ این خاندان با قابلیت‌های شاخص خود توانستند به اداره این ملک بپردازند و جای اشکال نبود که خود نیز در این راه بهره‌های فراوان گرفتند و یا به ثروت‌های آن چنانی دست یافتند.»
«تاریخ جهانگشای جوینی»؛ صداقت مولف در بیان وقایع تاریخی
فصل پنجم با عنوان «نگاهی به آثار عطاملک جوینی» به مشخصات تاریخ‌نگاری وی در کتاب «تاریخ جهانگشای جوینی» پرداخته و آورده است: «در این کتاب صداقت مولف در بیان وقایع است. عطاملک با رعایت بی‌طرفی و صادقانه یورش‌های چنگیز و امرای مغول تاراج کردن، ویران کردن شهرها و کشتار مردم بی‌گناه را بازگفته است و اگر در مواردی نیز فرمانروایان مغول یا مخدومان خود را ستوده است، از مرسوم زمان تجاوز نکرده و این امر او را از حقایق تاریخی بازنداشته و به مرز تملق و مداهنه نکشانده است و در شکایت از اوضاع و احوال زمان با دلی دردمند آنچه را خواسته بیان کرده است.»
چاپ نخست کتاب «عطاملک جوینی» از مجموعه کتاب آفرینندگان فرهنگ و تمدن اسلام و بوم ایران تالیف دکتر علی‌اکبر ولایتی در 216 صفحه، شمارگان یک هزار نسخه و بهای بنج هزار و 500 تومان در قطع جیبی از سوی انتشارات امیرکبیر منتشر شد.
برچسب‌ها:
